Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
ΥΠΟ ΤΟ ΦΩΣ
ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ
Σύγχρονες μορφές οικονομίας.
Ποτέ στην ιστορία της ανθρωπότητας δεν υπήρξε τόσο μεγάλη συσσώρευση
οικονομικού κεφαλαίου όσο τα τελευταία δέκα χρόνια.
Παρ΄ όλα αυτά εάν ρίξουμε μια ματιά γύρω μας -και ειδικά στην Ελλάδα- μπορούμε
να διαπιστώσουμε ότι το χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών έχει αυξηθεί.
Στην πρόσφατη Παγκόσμια Σύνοδο Κορυφής του Γιοχάνεσμπουργκ «Ριο+10» (26.8.-4.9.2002) επανήλθε και πάλι το θέμα των σχέσεων μεταξύ Βορρά και Νότου.
Οκτακόσια εκατομμύρια άνθρωποι υποφέρουν από την πείνα, ενώ τριάντα πέντε
χιλιάδες περίπου παιδιά πεθαίνουν από την κακή διατροφή.
Αλλά και στην Ευρωπαϊκή Ένωση τα πράγματα δεν φαίνεται να είναι καλύτερα. Δεκαπέντε τοις εκατό των πολιτών της Ευρώπης ζουν κάτω από το επίπεδο της φτώχειας, ενώ υπάρχουν μέσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση είκοσι πέντε εκατομμύρια περίπου άνεργοι, κυρίως νέοι.
Οι ειδικοί οικονομολόγοι του «Οργανισμού για την Οικονομική Συνεργασία και την Ανάπτυξη» επισημαίνουν ότι οποιαδήποτε πολιτική και εάν εφαρμοσθεί σήμερα δεν πρόκειται να έχει άμεσα βιώσιμα αποτελέσματα. Ο David Landes, Καθηγητής της Ιστορίας της Οικονομίας
στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, σημειώνει ότι η σύγχρονη οικονομία δημιούργησε
τρεις νέες κατηγορίες ανθρώπων:
«εκείνους που ξοδεύουν πολλά χρήματα για να μην γίνονται παχύσαρκοι,
εκείνους που τρώνε για να ζήσουν και τέλος,
εκείνους που ψάχνουν να βρουν το επόμενο γεύμα τους».
Οι νέες απειλές της σύγχρονης οικονομίας μπορούν να περιγραφούν
στις παρακάτω τρεις μορφές αστάθειας:
Α) Η αστάθεια στην οικονομία. Η θεωρία ότι το διεθνές εμπόριο αυξάνει το βιοτικό επίπεδο αληθεύει μόνον όταν οι επενδύσεις χρησιμοποιούνται αποδοτικά και το εμπόριο είναι ανισομερές. Διαφορετικά γινόμαστε μάρτυρες των μεγάλων κοινωνικοοικονομικών κρίσεων που παρασύρουν ολόκληρα Κράτη στον οικονομικό μαρασμό όσο μακριά και εάν βρίσκονται από τα κέντρα λήψης αποφάσεων. Το παράδειγμα της Αργεντινής επιβεβαιώνει τα παραπάνω.
Β) Η αστάθεια στην κοινωνία. Οι πολίτες είναι τα πρώτα θύματα της οποιαδήποτε οικονομικής κρίσης. Μπροστά στη νέα αυτή κοινωνικοοικονομική αστάθεια οι πολίτες αναζητούν και νέες μορφές συλλογικής δράσης. Σήμερα διάφορες ομάδες, χωρίς καμία ιεραρχία, ακόμη και συγκεκριμένη ιδεολογία δημιουργούν ένα νέο εθνικό ‘δημόσιο χώρο’ με νέες παραμέτρους. Γνωρίζουμε την αντίδραση των νέων κινημάτων (π.χ. Σιάτλ, Γένοβα κ.λπ) αλλά δεν γνωρίζουμε και ίσως δεν θα γνωρίσουμε ποτέ το περιεχόμενό τους. Ο γερμανός φιλόσοφος Jurgen Habermans πιστεύει ότι η σημερινή κοινωνία μπορεί να περιγραφεί με τα εξής στοιχεία:
«τον αριθμό των φτωχών, τον αριθμό των ανέργων, τον αριθμό των μετοχών
και τον αριθμό των ακροδεξιών».
Γ) Η αστάθεια στον πολιτισμό. Το σίγουρο είναι ότι η παραπάνω αντίδραση έχει άμεσες επιπτώσεις στο κοινωνικό σύνολο. Από τη μία η επιρροή της παγκόσμιας οικονομίας και από την άλλη ο πανικός της «επιτυχίας» και του εύκολου χρήματος έχει δημιουργήσει μια ηθική σύγχυση. Δεν είναι λίγες φορές που μεγάλες χρηματιστηριακές εταιρείες στην προσπάθειά
τους να προσεγγίσουν νέους επενδυτές επικαλούνται το γεγονός ότι
«Ο τάδε Όμιλος Αξιών εμπνέεται από τις ανθρώπινες αξίες». Ο πολιτισμός μας είναι χρησιμοθηρικός και ηδονοθηρικός. Η εκπαίδευσή μας στηρίζει και τα δύο αυτά χαρακτηριστικά του πολιτισμού μας. Συγχέουμε τον «εισοδηματικό πλούτο» από τον «ανθρώπινο πλούτο». Ο τζόγος –και κάθε μορφή τζόγου- εξωθεί τον άνθρωπο στην παραίτηση από τη δημιουργική προσπάθεια και επενδύει σε ένα μέλλον που στηρίζεται στη θεά της τύχης.
Το «σύνδρομο του Κάιν».
Οι αιτίες της φτώχειας που «παράγει» η σύγχρονη οικονομία είναι πολλές. Παρ΄ όλα αυτά
ο αγώνας για την καταπολέμηση της φτώχειας δεν μπορεί να παραμείνει στην απλή παραδοσιακή μορφή της φιλανθρωπίας, που πολλές φορές κι αυτή είναι εμπορεύσιμη.
Η πρόταση δεν είναι άλλη παρά η δημιουργία ενός διαφορετικού ήθους στο οικοδόμημα
της οικονομίας. Το μέλλον του πλανήτη μας δεν είναι εύκολη υπόθεση.
Η περιθωριοποίηση, το κλείσιμο των μικρών επιχειρήσεων, ο ανταγωνισμός κ. ά. οδηγούν σε μια νέα κοινωνική τάξη των «αποδυναμωμένων πολιτών».
Το «σύνδρομο του Κάιν», που χαρακτηρίζει την σύγχρονη οικονομία, βασίζεται στο θεώρημα «κερδίζω-χάνω», που με τη σειρά του στηρίζεται στη βία και την επιθετικότητα.
Μεγάλες αμερικανικές εταιρείες όπως οι Enron, WorldCom, Anersen κ.ά., αλλά και στην Ευρωπαϊκή Ένωση όπως οι Xerox, Johnson and Johnson, Global Crossing, IBM κ. ά. έδωσαν δείγματα ανηθικότητας οδηγώντας τις εταιρείες στη μεγαλύτερη πτώχευση της ιστορίας και
τις κοινωνίες στη μεγαλύτερη οικονομική κρίση και «ηθική ανομία» κατά την έκφραση
του Γάλλου κοινωνιολόγου Ε. Durkheim.
Σίγουρα η «προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού» (Μax Weber, 1864-1920) απέχει πολύ από την παραπάνω προβληματική της οικονομικής επιτυχίας. Μήπως όμως και
η υπάρχουσα διαστροφή αποτελεί μέρος της ουσίας του ίδιου του συστήματος; Πώς θα μπορούσε να ερμηνεύσει κανείς το γεγονός ότι ενώ ευημερεί η νεοφιλελεύθερη οικονομία
η κοινωνία υποβαθμίζεται και αυξάνεται ο κοινωνικός αποκλεισμός; Οι ήρωες της συγκυριακής επιτυχίας μετατρέπονται σε γκρεμισμένα είδωλα. Ακόμη και ο καλός πολίτης διαπράττει τη νοθεία και την απάτη για να μπορέσει να επιβιώσει. Αυτό όμως μακροπρόθεσμα έχει άμεσο αντίκτυπο στην ίδια την κοινωνία.
Η Ορθοδοξία δεν είναι εναντίον της ανταγωνιστικότητας. Εκκλησία των μαρτύρων και των συνεχών δοκιμασιών γνωρίζει πολύ καλά την αξία του καλού αγώνα και του ανταγωνισμού. Είναι όμως αντίθετη με το σκληρό και αδίστακτο ανταγωνισμό που υπόκειται στην τυφλή απληστία και την ακόρεστη δίψα για τη νίκη. Είναι αντίθετη με εκείνο το πνεύμα του ανταγωνισμού που καταστρέφει την ανθρώπινη ζωή και ρίχνει τους ανθρώπους στο κυνήγι της επιτυχίας. Προσφέρει μια ισορροπία η οποία ενσωματώνει όλες τις αξίες και ελέγχει συνεχώς
τις τάσεις εκείνες που οδηγούν στον απάνθρωπο ανταγωνισμό. Θέτει σωστές προτεραιότητες και προτείνει τις αξίες εκείνες που χρειάζονται για την αρμονική ανάπτυξη των ανθρωπίνων πτυχών. Δίλημμα ή Ψευτοδίλημμα; Η συμμετοχή της Ελλάδος στα ευρωπαϊκά οικονομικά προγράμματα θέτει ένα απλό ερώτημα. Πετύχαμε;
Δίλημμα ή Ψευτοδίλημμα;
Για πολλά χρόνια αγνοήθηκε ο βασικός ρόλος των ευρωπαϊκών κονδυλίων και σήμερα επανερχόμεθα και πάλι στην αρχή, αφού έχει χαθεί πολύτιμος χρόνος.
Η Άννα Διαμαντοπούλου, Μέλος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, σημειώνει ότι η συζήτηση και
η προσπάθεια που έγινε τα τελευταία χρόνια «δεν αφορούσαν τόσο στην αποτελεσματική επένδυση των τρισεκατομμυρίων που εισέρεαν κάθε χρόνο –στην Ελλάδα- αλλά στην ενίσχυση του αγροτικού εισοδήματος». Και συνεχίζει: «Αν το μοντέλο του αγρότη ως επαγγελματία δεν αλλάξει, οι αγρότες θα είναι σε λίγα χρόνια είδος προς διατήρηση». Η διαπίστωση αυτή είναι πικρή. Η συνεχής μάλιστα χρήση των επιδοτούμενων ευρωπαϊκών προγραμμάτων έχει
ως αποτέλεσμα τον αποπροσανατολισμό πολλών ελλήνων πολιτών
από τη βάση μιας υγιούς οικονομικής ανάπτυξης.
Η Εκκλησία της Ελλάδος πάντοτε είχε λόγο και μάλιστα λόγο ευθύνης για το μέλλον της Ευρώπης. Ειδικότερα σήμερα που τίθεται και το θέμα της διεύρυνσης της Ένωσης είναι εύλογο να ενδιαφέρει ολόκληρη την Ορθοδοξία, ιδίως εκείνη του ευρωπαϊκού χώρου. Και ο λόγος της είναι η εκ μέρους της κριτική παρακολούθηση των επιλογών. Χρειάζεται να σκεφθούμε πολύ σοβαρά αυτό που ο ίδιος ο Χριστός είπε για την κακή χρήση των ταλάντων: «Το γαρ έχοντι παντί δοθήσεται και περισσευθήσεται, από δε του μη έχοντος και ο έχει αρθήσεται απ΄ αυτού». Με βάση την προβληματική αυτή είναι καθ΄ όλα εύστοχη η επισήμανση του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών Χριστοδούλου ο οποίος επεσήμανε ότι ούτε τα αναπτυξιακά προγράμματα ούτε ο πακτωλός των «ευρώ» θα μπορέσει να σώσει την ελληνική –και την ευρωπαϊκή- κοινωνία μας. Και αυτό επιβεβαιώνεται από την τοποθέτηση των ίδιων των λογιστών οι οποίοι υπογραμμίζουν ότι: «Η ηθική συμπεριφορά δεν είναι απλώς θέμα ύπαρξης καλών νόμων και κανόνων, αλλά ούτε και θέμα ύπαρξης απλώς καλών και ηθικών ανθρώπων….χρειάζεται η ρύθμιση λειτουργίας της αγοράς με στόχο την προστασία του κοινωνικού συνόλου, αλλά και την υποβοήθηση εκείνων των εταιρειών, που θέλουν να ακολουθήσουν τους δεοντολογικούς κανόνες ή τις πυρηνικές κοινωνικές αξίες, όπως εκείνες της δικαιοσύνης και δικαιοπραξίας, της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και ευπρέπειας».
Ασφαλώς και οι θέσεις της Εκκλησίας δεν κατευθύνονται προς τη μία ή την άλλη οικονομική θεωρία. Βασική όμως προϋπόθεση για την επιβίωση της οικονομίας είναι η σωστή χρήση των αγαθών, με άλλα λόγια η ειλικρινής σχέσης του ανθρώπου με τον συνάνθρωπο και τον κόσμο.
Ο πλανήτης μας μπορεί να υποφέρει από την αύξηση του πληθυσμού, αλλά σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να υποφέρει την ύπαρξη εγωιστών κερδοσκόπων που καταστρέφουν και τον ίδιο και τον άνθρωπο. Στην περίπτωση αυτή θα έχουμε χάσει τα πάντα εάν επιμένουμε να κερδίζουμε με τον τρόπο του Κάιν. Κάθε προσπάθεια που οδηγεί στην αναζήτηση ενός νέου τρόπου ζωής και προσδίδει ουσιαστικό νόημα είναι πάντοτε αποτελεσματική.
Εν κατακλείδι δεν αισθανόμαστε αμηχανία ή αιφνιδιασμό από τις τρέχουσες οικονομικές εξελίξεις. Είναι καιρός να μάθουμε να συνυπάρχουμε. Χρειαζόμεθα σήμερα μια νέα οικονομική πολιτική για να προωθηθεί ταυτόχρονα η αλληλεγγύη και η ανάπτυξη και να συνδυασθεί
ο οικονομικός στόχος με την κοινωνική ευθύνη. Τα πάντα αναβαπτίζονται μέσα στο ορθόδοξο φρόνημα. Αλλά όπως επισημαίνει ο Καθηγητής Ν. Ματσούκας, «το Ευαγγέλιο απορρίπτει τον πολιτισμό όχι αποφεύγοντάς τον, -στην περίπτωσή μας την οικονομία-, αλλά αγκαλιάζοντάς τον για να τον θεραπεύσει. Και η θεραπεία είναι έργο δύσκολο. Χρειάζεται ήθος, εκκλησιαστικό τρόπο ζωής, άσκηση, παιδεία και δημιουργία αυτόνομων πολιτιστικών αγαθών».
